Princeton üniversitesi firestone kütüphanesi eski kuratörlerinden johanna fantova, einstein’a hayatinin son yillarinda onunla bir gönül iliskisi yasamisti. fantova’nin einstein’in hayatinin detaylarini aktardigi 62 sayfa, kütüphane görevlileri tarafindan subat ayinda tozlu raflara saklanmis olarak bulundu. almanca kaleme alinan günlükte fantova, yasaminin son demlerini yasayan einstein’in kendisine yazdigi ask siirlerini, hastaligina karsi gösterdigi tepkileri, ölüme ve hayata dair duygularini ve bilimsel tefekkürlerini kagida aktardi. eintein 1955’te 76 yasinda, fantova ise 1980’de 80 yasinda ölmüstü.
einstein’in el yazmalarini yayimlayan princeton üniversitesi eski editörlerinden alice calaprice, günlügün einstein’a yakin bir kimse tarafindan yazilmis tek ve en mahrem belge oldugunu, dahinin günlük yasamina ait detaylari tasidigini belirtti. fantova’nin günlügü gelecek ay kütüphanenin dergisi the princeton university library journal’da yayimlanacak.
sans eseri kesfedildi
einstein ile fantova arasindaki gönül iliskisi princeton çevrelerinde biliniyordu. bilim adaminin kaleme aldigi tüm yazilari toplamaya çalisan editörler, fantova’nin kütüphanedeki özel dolabini açarak, eintein’in kendisine yazmis oldugu ask mektuplarini arastirirken, günlüge rastladilar. fantova’nin resmettigi einstein, bilim kitaplarinin aksine oldukça olagan, hatta kusurlu bir kisilik olarak göze çarpiyor. günlükteki ilginç satirlardan biri de einstein’in kendini ziyarete gelenlere sürekli agriyan kemiklerinden yana dert yanmasi.
einstein ile fantova sik sik yazlik evlerini bulundugu caputh'da yelkenliyle gezerlerdi.
agrilarindan sikayetçi einstein
princeton üniversitesi matematik profesörlerinden ve günlügü ilk okuyanlardan dr. freeman dyson, günlük sayfalarindanki einstein’in bilindik ikna gücünden uzak, yasliligin üzerinde yarattigi yikim ve katlanmaz acilardan müsdarip yasli bir kimse olarak okucuyu sasirttigini söyledi. kendini zinde hissetmediginden sürekli olarak yakinan yasli eintein, unutkanliktan ve kapisini asindiran misafirlerinden de sikayet ediyor. dyson’un okuduguna göre, günlük çogu zaman kendinden fotograf isteyen misafirlerini yatakta hasta oldugunu söyleyerek geri çevirdigini yaziyor.
“nazi” heisenberg
einstein’in bilinen unutkanligi ve kendi içine kapanik imajinin tersine, fantova sevgilisi albert’i politikaya ve günlük olaylara merakli bir kisilik olarak sunuyor.
kuantum mekanigi'nin kuramcisi werner heisenberg.
fantova, einstein’in kendisine haberleri izlemesi yönünde baski yaptigini hatirliyor. günlük, kuantum mekaniginin kuramcisi werner heisenberg için einstein’in, ikinci dünya savasi’nda atom bombasina verdigi bilimsel destekten ötürü, “koca nazi” diye bahsettigini yaziyor.
fantova ayrica, einstein’in soguk savas döneminde nükleer silahlanma yarisindan ciddi olarak çekindigini ve abd’de 50’li yillarda basgösteren kömünist düsmanligini da endise ile izledigini dile getiriyor. günlük, einstein’in komünistleri vatan haini ilan ederek, sicil tutulmasini isteyen senatör mccarthy’yi fransiz devrimi’ndeki basibos elesbaslarina benzeterek, “kim kimi önce asarsa kazanir yarasina girdik” sözünü not düsüyor.
fislenme korkusu
son yillarinda einstein’i endiselendinen konulardan biri de yakin dostu ve abd’nin atom bombasinin mimari robert oppenheimer’in akibetiydi, zira oppenheimer herkesçe bilinen solcu politik tavrindan dolayi sürekli saldirilara ugruyordu. benzer bir sekilde de, einstein sovyetler birligi tarafindan kendisine verilen bir baris ödülünü, “bana bolsevik derler” korkusuyla reddetmisti.
nazi almanyasi’ndan kaçis
1919 yilinda ingiliz astronomlar bir tutulma sirasinda, uzaktaki yildizlarin isiklarinin günes tarafindan büküldügünü gözlemlediginde, isigin bükülmesini öngören ve maddelerarasi çekimin uzay-zamani büktügünü iddia eden einstein’in izafiyet teorisi dogrulanmis oldu. bilinen diger tüm teoriler çöpe atilmis ve dünya tersine dönmüstü.
1933’te naziler almanya’da iktidari ele geçirince, yahudi profesörleri üniversiteden emekli edilmisti, einstein belki de bir yahudi olarak basina gelecekleri önceden sezmis gibi, karisi elsa, kizi margot ve sekreteri helen dukas ile birlikte abd’de kendisine yeni kurulmus olan institute for advanced study’de is öneren princeton üniversitesi’nin yolunu tuttu.
1936 yilinda ölen elsa, einstein’in hayatindaki tek kadin degildi.
abd’de kurulan yeni yasamlar
çek cumhuriyeti’nde 1901’de johanna bobasch olarak dünyaya gelen fantova ile einstein, ilk olarak 1929 yilinda berlin’de tanisirlar. fantova’nin yeteneklerine güvenen einstein, ona binlerce sayfayi bulan el yazmalarini düzenleme görevini verecektir.
einstein’in ardindan johanna fantova da 1939 yilinda nazi isgalindeki prag’tan abd’ye göçer ve einstein’in kapisini çalar. einstein’in tavsiyesiyle university of north carolina’da kütüphanecilik okur, daha sonra da princeton üniversitesi firestone kütüphanesi’nde harita kuratörü olarak ise baslar.
nostaljik birliktelik
70’lerindeki einstein ile 50’lerindeki fantova arasindaki gönül iliskisinin baslangici 1940’li yillarin sonlarina rastlar.
einstein'in 1948 karsh imzali fotografi.
ortak dostlari ve einstein’in yemek sofrasinin degismez ziyaretçilerinden gillett g. griffin bu iliskiyi, “abd’de kendini hiç bir zaman evinde hissetmeyen ve sürekli savas öncesi almanya’yi özleyen einstein için fantova, avrupa’dan, eski kitadan degerli bir parça gibiydi” seklinde özetliyor. gerçekten de, princeton çevrelerinde fantova’nin sevgilisine her gece alman yazar goethe’den parçalar okumasi einstein’in çok hosuna gittigi bilinirdi.
‘beynimin çati kati’
1955 yilinda einstein’in ölümünden sonra fantova, einstein’in mektup ve siirlerini griffin’e verdi, griffin ise bu degerli eserleri kütüphaneye bagisladi. 1996 yilina kadar kapali kalan mektuplar, eistein’in el yazmalarinin telif haklarini elinde bulunduran ibrani üniversitesi’nin de izniyle arastirmacilara açildi.
bu mektup külliyati içinde eintein’in cilveli ve sakaci tonuyla kaleme aldigi fantova’ya adanmis ask siirleri de bulunuyor.
uzun sessizligin yordu beni.
bu siir, sana olan duygularimin
beynimin çati katinda
sapasaglam oturdugunu göstermek için,
einstein yakin dostu griffin’e, sevgilisi fantova’nin karamsar bir yapiya sahip oldugunu ve bu nedenle ona neselendirici siirler yazdigini aktarmisti. ne einstein ne de fantova’nin herhangi bir arkadasi, fantova’nin eintein ile iliskisini günlügüne aktardigini bilmiyordu. fantova önceleri günlük tutma fikrinin kendisine garip geldigini, fakat daha sonra eintein’in bilim ve düsün dünyasindaki konumunu göz önüne alarak, dahinin agzindan çikan her sözü not etmeye basladi. her ne kadar fantova eintein’in insancil yönüne vurgu yapmak istemis olsa da, simdilerde açilan mektuplar dünyanin en büyük bilim adamlarindan birinin psikolojisini anlamak için kullanilacak.
"unutuldum"
einstein teorilerinin bilim dünyasinda artik demode ilan edildiginden yana sitem duyuyordu. 1950’lerde fizik dünyasindaki egilim einstein’in izafiyet teorisi’nden nükleer fizige yönelmisti. günlükteki einstein meslektaslarini, “atomlari bölerek bombalar üreten ve üstüste yeni altparçaciklar kesfederek bilimsel basari arayan, kuantum mekanigi’nin sonu öngörülemeyen yollarinda kendilerini kaybetmis insanlar” olarak görüyordu.
günlük satirlarinda fantova’nin notuyla “ben tamamiyle yalniz kaldim” diyen einstein, çalismalarinin çagdas bilim adamlari tarafindan ciddiye alinmadigindan sikayetçidir: “matematikçilere sorarsan, benim için fizikçi derler, fizikçilere sorarsan matematikçi derler”.
